İlk Türk Devletleri

İskitler (Sakalar) (M.Ö. 8. yy – M.S. 3. yy)

Bilinen ilk Türk boyu iskitlerdir. Bilinen ilk Türk devleti Asya Hun devletidir. Bu ikisini karıştırmamak gerekiyor. İskit dinine bağlı irani kökenli bir halk olduğu düşünülürse niye Firdevsinin Şehname adlı eserinde ünlü İskit hakanı Alp Er Tunga’nın yer aldığı anlaşılır. Alp Er Tunga bu eserde Afrasyab olarak geçmektedir. Maden işlemeciliğinde ileri gitmişlerdir. İlk kadın hükümdar Tomris hatun da burdandır. Amcası Alp Er Tunga’nın da intikamını alarak Persleri yener.

2014 KPSS Lisans Sorusu

Firdevsî’nin Şehnâme adlı eserinde adı geçen
efsanevi Türk hakanı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kül Tigin B) Bilge Kağan C) Afrasyab D) Mukan Kağan E) Teoman

Asya Hun Devleti (M.Ö. 220-M.S. 216)

Teoman tarafından kurulan , orduda 10’luk sistemi bulan (onbaşı, yüzbaşı, binbaşı) Mete Han zamanında en parlak dönemine ve en geniş sınırlarına ulaşmıştır.

• Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletidir.
• Rivayet olunur ki Çin Seddi bu devletin akınlarına karşı yapılmıştır.
•  MS 48’de Güney ve Batı Hunları olarak ikiye, Güney Hunları da , Güney ve Kuzey Hunları olarak tekrar ikiye ayrılmıştır.

Avrupa Hun Devleti: 

Doğu ve Orta Avrupa’da Kavimler göçü sonucu Balamir Kağan tarafından Avrupa’da kurulmuş ilk türk devletidir.

En parlak dönemini Atilla zamanında yaşamış ve Bizans’ı vergiye bağlamıştır. Ayrıca Volga ile Tuna Nehri arasındaki topraklara sahip olmuştur.

Doğu Roma ve Batı Roma İmparatorlukları üzerine seferler düzenlemiştir.

I. Göktürk Devleti (552 – 630)

Türk ismini kullanan ilk Türk devletidir. Bumin Kağan tarafından kurulan Göktürk Devleti’nin başkenti Ötüken’dir ve Orta Asya’da kurulmuştur. Ülke Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılıp Batı’yı Bumin Kağan’ın kardeşi İstemi Yabgu yönetmiştir. Doğu merkez olarak görüldüğü için kendisi yönetiyor. İkili yönetim sistemi Türk devletlerinde federal bir yönetim anlayışı olduğunu göstermektedir. Amerika’daki gibi eyalet eyalet.

İlk kez Türk adıyla kurulan devlettir.

Asya Hun imparatorluğundan sonra Türkleri ikinci kez tek bayrak altında toplamıştır.

İpek yolu hakimiyeti için Çinlilerle ve Sasanilerle mücadele etmişlerdir.

Kürşat Ayaklanması: 40 kişinin efsanevi bir şekilde 639 yılında Çin sarayını basarak başlattığı ayaklanma ile Çin esaretindeki Göktürk Devleti’nin tekrar kurulmasını hedeflemiştir. Fakat 40 adamı ile birlikte katledilmiştir. Bu olay Türklerin ya istiklal ya ölüm dedikleri ilk mücadeledir.

II. Göktürk Devleti ( Kutluk Devleti) (682 – 745)

ilk Türk devletleri içerisinde yer alan I. Göktürk Devleti yıkıldıktan sonra 50 yıl Çin egemenliğinde kalan Göktürkler, sonradan tekrar ayaklanarak II. Göktürk Devletini Kutluk (İlteriş) Kağan tarafından kurmuştur.

Bilge Kağan Döneminde en parlak dönemini yaşamıştır.

Bilge Kağan Kardeşi Kültigin ve Vezir Tonyukuk ile birlikte ülkeyi yönetmiştir.

Yazıyı kullanan ilk Türk devletidir. (I.Göktürk devletinin 50 yıl boyunca Çin’in esareti altında yaşadıkları sırada öğrenmiş olmalılar.)

Göktürk alfabesiyle kendilerine ait ilk alfabeyi kullanmışlardır. İlk yazılı belge olan Orhun kitabelerini bırakmışlardır. Bu kitabeler Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Kağan’ın millete sorumluluğunu ve Çin ile olan bağımsızlık mücadelesini anlatır. Ulusçu bir devlettir.

Uygur Devleti (745-840)

Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından Ötüken bölgesinde kurulmuş olan Uygurlar sonraları Karabalgasun’u başkent yapmışlardır.

İlk Türk devletleri arasında Yerleşik hayata geçen ilk devlettir.

Yerleşik hayata geçtikleri için milleti doyurmak için modern tarımla uğraşmışlardır. Bunun için kanallar açılmıştır.

Kağıt ve matbaayı kullanan ve aynı zamanda ilk kez bu matbaayla kitap basan ilk Türk devletidir.

Minyatür, tezhip eserleri ve mimari eserler bırak ilk Türk devletidir. (Çünkü yerleşikler) Karabalgasun Yazıtları da Uygurlar tarafından bırakılmıştır. Üç dilde yazılmıştır, Eski Türkçe, Çince ve Soğdca. Askeri başarıları ve Maniheizm’e geçişleri anlatılmıştır.

Orta Asya’da uygarlık olarak çok gelişmiş olan Uygurlar ilk kez kütüphane kuran ilk Türk devletidir.

Hukuk kurallarını yazılı hale getirmeleri, hukuk alanında geliştiğini göstermektedir.

Kendilerine ait olan Uygur alfabesini oluşturmuşlardır.

Mani Dini’ni seçen ilk Türk devletidir. Zaten yerleşik hayata geçmesi de Mani Dini’nin etkisiyle olmuştur. Ayrıca mani dininin etkisiyle vejeteryan olan Uygur halkı savaşçılık özelliklerini yitirmişlerdir. Bu yüzden Türk illerinin moğolların eline geçmesine sebeb oldukları için Türkler tarafından kötü hatırlanmışlardır. Ancak Moğolların Türkleşmesinde etkili olmuşlardır.

2014 KPSS Lisans Sorusu

Aşağıdakilerden hangisi Uygurların, kağanlarının
gücünü Ay’dan aldıklarına inanmalarından dolayı
unvanlarının başına “Ay” kelimesini eklemelerinde
etkili olan dindir?

A) Manihaizm B) Budizm C) İslamiyet D) Hristiyanlık E) Şamanizm

Avarlar ( Juan Juanlar) ( 560 – 805)

Günümüzdeki Macaristan ve Romanya’yı içine alan güçlü bir devlet yapısına sahip olan Avarlar, ilk kez İstanbul’u kuşatan Türk boyudur.

Avrupa’daki Slav topluluklarını askerlik alanında etkilemişlerdir.

Kırgızlar (840 – 1207)

Orta Asya’da egemenlik kuran son Türk boyu olan Kırgızlar, aynı zamanda Moğol hakimiyetine giren ilk Türk boyudur.

Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı Kırgızlardan miras kalmıştır ve Kırgızlar günümüze kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Hazarlar (630 – 968)

Hz. Osman zamanında İslam ordularının kuzeye ilerleyişini engelleyerek İslam orduları ile ilk kez çarpışan devlet olmuştur. Bu hamleyle İslamiyet’in Kafkaslara ulaşmasını engellemişlerdir. Yahudiler dışında Museviliği benimseyen tek topluluktur.

Yahudiliği benimsemiş olmları ticarette gelişmelerine sebeb olmuştur.

Ülkedeki davaların iki Müslüman, iki Hristiyan, iki Musevi ve bir Şamanist olmak üzere toplamda 7 üye tarafından görülmesi ve ibadethanelerin yan yana kurulabilmesi Hazarların değişik dinlere hoşgörüsü olduğunu göstermektedir.

 Bulgarlar (583 – 665)

ilk Türk devletleri içerisinde yer alan Bulgarlar, Oğuzlardan ayrılarak Balkanlara yerleşmişlerdir.

Hazarların işgalleri sonucu Tuna (Hristiyan) ve İtil Bulgarları (Müslüman) olmak üzere ikiye ayrılmışlardır.

Karluklar

İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyudur.

İslamiyetin yayılmasını engelleyen Türgiş devletini yıkarak Batı Türkistan’da devlet kurdular.

Talas Savaşında Arapları destekleyerek kazanmalarını sağlayan Karluklar, ilk Müslüman Türk Devleti olan Karahanlıların kuruluşunda önemli rol oynamışlardır. Karluklar ve Karahanlılar isim olarak benzer burdan akılda kalabilir.

Türgişler (659 – 766)

İlk kez para bastıran Türk devleti olan Türgişler, Müslümanlara karşı çok direnmiş ve İslamiyet’in Orta Asya’ya yayılmasını ciddi şekilde engellemişlerdir.

Türgişler ayrıca Uygurlardan sonra yerleşik hayata geçen ikinci Türk devletidir.

Macarlar

İlk Türk devletleri içerisinde yer alan Macarlar, Volga Nehri civarında yaşamışlar ancak Peçeneklerin baskısı sonucu bugünkü Macaristan topraklarına yerleşmişlerdir.

Zaman içerisinde Slav topluluklarıyla asimile olmuşlardır.

Peçenekler

Orta Asya’dan batıya göç eden bu Türk topluluğu devlet kurmayı başaramamıştır.

Bizans ordusunda paralı asker olarak görev yapmışlardır. Türkler Anadoluya gelince saf değiştirip Anadolunun fethinde görev almışlardır.

Oğuzlar

 En kalabalık Türk boyu olup 24 boydan meydana gelmiştir. Selçuklular ve Osmanlılar gibi önemli devletlerin kuruluşunu sağlamış olan Oğuzlar, Kumanlar (Kıpçaklar) ile yapmış oldukları mücadele ile Dede Korkut Hikayelerine konu olmuşlardır.

Devlet kurma yeteneği en gelişmiş Türk boyu olan Oğuzlar hem Orta Asya hem de Avrupa’da egemenlik kurmuşlardır.

Kumanlar (Kıpçaklar)

Ruslarla mücadele etmişlerdir. Karahitayların baskısı sonucu batıya göç etmişlerdir.

Sibirler (Sabirler)

 Bugünkü Sibirya adı Sabirlerden gelmektedir. Bizans ve Sasanilerle mücadele etmiş olan Sibirler Avarların baskısı sonucu Doğu Avrupa’ya yerleşmişlerdir.

Akhunlar

İlk Türk devletleri içerisinde yer alan Akhunlar, Büyük Hun devletinin yıkılışı sonrası Çin baskısıyla beraber Afganistan’ın kuzeyine yerleşmişlerdir. Göktürkler ve Sasanilerin baskısı sonucu yıkılmışlardır.